تمام دفاتر تجاری (دفتر روزنامه، دفتر کل، دفتر دارایی و…) و هر دفتر دیگری که تاجر مطابق مقررات قانون تجارت داشته باشد دارای اعتبار مخصوص بوده و سندیت خواهد داشت و مفاد آن با در نظر گرفتن موارد زیر معتبر خواهد بود.
استناد به دفتر تاجر دو حالت دارد:
- به ضرر تاجر
- به نفع تاجر
درباره اعتبار دفاتر تجاری باید بگوییم که هرگاه طرف به دفتر تاجر، بر علیه تاجر استناد نماید مسلماً محتویات آن علیه تاجر تاثیرگذار خواهد بود شامل این که طرف تاجر باشد یا خیر. زیرا اقرار شخص علیه خودش نافذ است و در این مورد اقرار کتبی اعتبارش بیشتر میباشد.
در صورتی که تاجر به نفع خود به دفتر تجارتی خودش استناد نماید مواد زیر را باید رعایت کند:
- طرفین باید تاجر باشند.
- مربوط به امور تجارتی باشد.
بنابراین تاجر به استناد دفتر تجارتی خودش به ضرر غیر تاجر نمیتواند استناد کند فقط ممکن است جزء قرائن و امارات ادعای او باشد (ماده ۱۲۹۸ قانون مدنی).
دفاتر بین دو طرف تاجر، قاضی با ملاحظه دفتر مورد استناد به یکی از روشهای زیر عمل مینماید:
- هرگاه طرفین دارای دفتر بوده و موارد اختلاف در هر دو تصریح شده باشد که طبق مفاد دفتر حکم صادر خواهد شد.
- در صورتی که طرف دارای دفتر نباشد یا دفتر او درهم باشد در این صورت مندرجات دفتر تاجر مدعی به نفع خودش دلیل خواهد بود. (ماده ۱۲۹۷ قانون مدنی).
- هرگاه طرفین دفاتر خود را ارائه دهند ولی با یکدیگر مطابقت نداشته باشد باید در صورت امکان با مراجعه به آنها یا با رجوع کردن به کارشناس موارد اختلاف را حل نماید و در صورتی که این امر ممکن نشود دفاتر طرفین که یکی حاکی بر وقوع امری و دیگری ناظر به عدم آن میباشد، یکدیگر را ساقط و به روشهای دیگری مانند شهادت شهود و غیره باید ثابت شود.
تمام این موارد در صورتی است که مربوط به امور تجارت باشد والا معاملاتی که ارتباط با تاجر ندارد نمیتواند سند واقع شود.
هرگاه تاجر از ارائه دفتر تجارتی خودداری نماید اماره مهمی بر علیه حقانیت خودش خواهد بود، مگر اینکه ثابت نماید که دفتر او تلف شده یا دسترسی به آن ندارد (ماده ۳۰۱ آئین دادرسی مدنی) ولی اگر طرف به دفتر تاجر در امور غیر تجارتی استناد کند و تاجر از ارائه آن سرپیچی نماید گمان بیشتر این است که نمیتوان آن را اماره حقانیت طرف دانست.
باید دقت نمود هرگاه تاجر به دفتر تجارتی بازرگان دیگری استناد نماید، باید مندرجات دفتر خودش مبین صحت مدعای او باشد، والا این ادعا اثری نخواهد داشت.