اسناد تجارتی چه تعریفی در قانون تجارت ایران دارند؟

اسناد تجارتی به طور مطلق عبارت از تمامی اسنادی هستند که بین تجار در داد و ستد روزانه رد و بدل می‌شوند. انواع آن‌ها متفاوت و بسته به وضعیت و نوع کار تجار زیاد یا کم است. اما در اصطلاح حقوق تجارت اسناد تجارتی عبارت از اسنادی است که قانون تجارت از آن‌ها نام برده و تحت شرایط خاصی آن‌ها را قرار داده است. معامله نسبت به بعضی از آن‌ها را قانون ذاتاً تجارتی دانسته مانند: معاملات برواتی و معامله بعضی از آن‌ها ذاتاً تجارتی نیست مانند: سفته یعنی کسی که اشتغال به عمل برواتی داشته باشد تاجر است، اما کسی که به عمل سفته اشتغال داشته باشد دلیل اشتغال او به تجارت نخواهد بود. با این احوال مقرراتی که در اسناد تجارتی وجود دارد مربوط به تاجر یا غیر آن نخواهد بود بلکه شامل تمامی اسناد تجارتی است. اعم از این که معامله کننده تاجر باشد یا خیر.

اسناد تجارتی که در قانون تجارت ایران نام برده شده عبارتند از: برات، سفته و چک.

برات نوشته‌ای است که به موجب آن شخصی به دیگری دستور می‌دهد که وجه معینی را در مدت معینی به شخص ثالث یا حواله کرد او بپردازد.

سفته سندی است که به موجب آن امضا کننده تعهد می‌کند مبلغی در موعد معین یا عندالماطلبه در وجه حامل یا شخص معین یا به حوالهه کرد آن شخص کارسازی نماید.

چک نوشته‌ای است که به موجب آن صادر کننده مبالغی را که در نزد محال علیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می‌نماید.

این اسناد تجارتی به علت فوائدی که در تجارت دارند به شرحی که خواهیم دید تحت مقررات بخصوصی بوده و مزایائی نسبت به سایر انواع اسناد دارند.

فوائد آن‌ها عبارتست از این که اولاً وسیله انتقال وجوه‌اند، دوماً وسیله اعتباراند، سوماً به جای وجه نقد مصرف می‌شوند.

بهترین وسیله برای انتقال وجوه برات است. مثلاً تاجری که مقیم تهران بوده و جنسی به تاجر مقیم اصفهان فروخته و در عوض جنس دیگری از تاجر دیگری در اصفهان خریده، به جای این وجه نقد به اصفهان فرستاده قرض خود را ادا کند و سپس قیمت جنس خود را از تاجر مقیم اصفهان گرفته به تهران بیاورد کافی است که براتی به عهده‌ی تاجر مدیون در اصفهان صادر کرده و برای طلبکاران خود در اصفهان بفرستند که وجه آن را وصول و از بابت طلب خود بردارد. این مثال ساده‌ترین نوع معامله برات است. ولی تجار از برات استفاده‌های دیگری هم می‌نمایند. مثلاً تاجر مقیم تهران بابت بدهی خود به تاجر مقیم اصفهان براتی بابت طلبی که در یزد دارد صادر می‌کند تاجر اصفهانی با کسر مبلغی که هزینه ارسال وجه اصفهان به یزد است برات را خریده و آن را بابت بدهی خود به تاجر مقیم یزد می‌دهد و یا این که وجه آن را به وسیله عامل یا حق‌العمل کار خود وصول و برات دیگری به عهده اصفهان خریداری می‌کند.
انواع معاملات برات زیاد است و شرح آن‌ها بعداً خواهد آمد.

سفته اغلب وسیله اعتبار است، مثلاً تاجری که جنسی از دیگران خریده سفته‌ای به میزان قیمت جنس خریداری شده تنظیم و به طلبکاران خود می‌دهد که در مدت معینی مثلاً دو ماه وجه آن را بپردازد. فروشنده سفته را به جای پول قبول می‌کند و اگر احتیاج به پول داشت آن را به دیگری فروخته و بعد از کسر مبلغی به تناسب مدت سفته به عنوان بهره، آن را واگذار می‌نماید. از بروات تجارتی گاهی استفاده اعتباری هم می‌شود. مثلاً تاجری احتیاج به پول دارد در اثر قرار قبلی براتی به مدت چند ماه به عهده تاجر و دیگری صادر نموده آن را در بازار فروخته وجه آن را دریافت می‌دارد. تاجر محال علیه نیز در عوض برات دیگری به همان وعده و مبلغ به عهده تاجر اولی صادر می‌کند تا در موعد، پول آن پرداخت شود. البته این قبیل اعمال مجاز شناخته شده ولی ادامه‌ی آن خطرناک است زیرا تاجر ناچار است برای فروش برات خود مبلغی بهره آن را کسر نماید و قطعاً از بابت برات متقابل دومی هم مبلغی بهره به عهده خواهد گرفت و دیری نخواهد گذشت که سرمایه خود را به این طریق صرف بهره بروات نموده در خطر ورشکستگی قرار می‌گیرد.

چک وسیله‌ی اعتبار نیست. چون صدور چک لازم این است که محال‌له حتماً در نزد محال‌علیه محل داشته باشد، بلکه چک به جای وجه نقد مصرف می‌شود. فردی که جنسی را به مبلغ مثلاً پنجاه هزار تومان می‌خرد به جای اینکه به بانک مراجعه نموده پول دریافت و به فروشنده بدهد، چک صادر نموده و به جای وجه نقد می‌پردازد و خود را از زحمت نگهداری و شمارش اسکناس خلاص نموده است.