اختراع و انحصار استفاده از آن در قوانین تجاری ایران

شخصی که وسیله جدیدی در امور صنعتی یا فلاحتی اختراع کند باید از زحمات خود نتیجه برده و بتواند آنرا به کار بیاندازد.

کشف و اختراع هرچند در اثر پیشرفت تمدن جوامع بشری بوده و مخترع اکثراً با استفاده از معلومات متداول موفق به ابداع شده است و بنابراین باید جامعه از آن بهره‌‌مند شود. ولی ابداع و اختراع به نحوی است که اگر انحصار نباشد و استفاده از آن عمومیت پیدا کند مخترع نتیجه زیادی از زحمات و یا فکر قوی خود نمی‌برد.

از طرف دیگر استفاده دیگران بدون زحمت از فکر مخترع بی‌لطفی درباره مخترع است. روی این قاعده در تمام کشورهای متمدن استفاده از اختراع را برای مدتی که از بیست سال تجاوز نمی‌کند برای مکتشف و مخترع شناخته‌اند.

ماده ۲۶ قانون علائم و اختراعات موظف می‌دارد:

هر قسم اکتشافات یا اختراع جدید در شعبه مختلفه صنعتی یا فلاحتی به کاشف و مخترع آن حق انحصاری می‌دهد که بر طبق شرایط و در مدت مقرر در قانون از اکتشافات یا اختراع خود استفاده نماید.

اکتشاف یا اختراع به خودی خود حق انحصاری برای صاحب آن نخواهد داشت، بلکه قانون موقعی از آن حمایت می‌کند که مطابق مقررات قانون به ثبت رسیده باشد.

در بعضی از کشورها، در هنگام تقاضای ثبت به موضوع رسیدگی و با تحقیقاتی که به وسیله دستگاه‌های مختلف و کارشناسان مجرب بعمل می‌آورند بعد از اطمینان از صحت عمل و جدید بودن آن تصدیق لازم به مخترع می‌دهند، ولی در برخی دیگر از کشورها که ایجاد چنین دستگاه‌های وسیعی را لازم نمی‌دانند به محض مراجعه کسی که ادعای اختراع می‌نماید همین قدر که مخالف با مقررات قانونی نباشد آن را ثبت و به صاحب آن تصدیق می‌دهند.

این تصدیق فقط معرف مراجعه و اولویت متقاضی است و اگر کسی نسبت به آن اعتراض داشته و یا واقعا صحیح نباشد، هر ذینفع می‌تواند از دادگاه ابطال آن را بخواهد.

در ایران نوشته یا تصدیقی داده می‌شود که فقط حاکی از ثبت آن بوده و به هیچ‌وجه برای قابل استفاده بودن یا جدید بودن یا حقیقی بودن اختراع سندیت ندارد و دلالت بر آن نخواهد داشت که تقاضا کننده مخترع واقعی است.

اختراع قابل انحصار

به موجب ماده ۳ قانون علائم و اختراعات، هرکس مدعی یکی از امور ذیل باشد می‌تواند تقاضای ثبت نماید. در حقیقت امور زیر در مدت مقرر در قانون به شرط رعایت مقررات قابل انحصاراند:

1. ابداع هر محصول صنعتی جدید.
2. کشف هر وسیله جدید یا اعمال وسائل موجود به طریق جدید برای تحصیل یک نتیجه، یا محصول صنعتی و فلاحتی.

چون دامنه اختراع وسیع است می‌توان گفت هر وسیله‌ای که باعث به وجود آمدن محصول صنعتی یا اعمال وسائل موجود برای بهتر استفاده نمودن از محصولات صنعتی و یا نتیجه‌ای که در اثر کشف وسیله جدید از محصولات صنعتی و فلاحتی برده می‌شود قابل ثبت است و این‌ها شاما این است که مثلا شخصی ماده‌ای کشف کند که به جای بنزین در هواپیما مصرف شود و یا این که ماشینی اختراع کند که نوع مخصوصی پارچه ببافد یا هواپیمائی بسازد که استفاده از آن بهتر از گذشته بوده و یا این که طرز بدیعی در بسته‌‌بندی ابتکار کند که از قوطی‌های حلبی بهتر استفاده شود.

تکمیل اختراعات نیز قابل ثبت و انحصار است و ممکن است کسی اختراع خود یا اختراع دیگری را تکمیل کند. البته استفاده از تکمیل اختراع دیگران موقعی خواهد بود که مدت انحصاری اصل اختراع سپری شده باشد و یا استفاده از آن با رضایت مخترع بدوی باشد.

اختراع غیر قابل انحصار

اعمال زیر را به عنوان اختراع نمی‌توان ثبت نمود:

1. نقشه‌های مالی
2. هر ابداعی که مخل انتظامات عمومی و یا منافی عفت و یا مخالف بهداشت عمومی باشد.
3. فورمول‌ها و ترکیبات دارویی

از نقشه‌های مالی نمی‌توان به نحوی استفاده نمود که مانع استفاده دیگران باشد، مثلاً کسی که طریقه جدیدی در دفتر داری ابتکار نموده، فقط می‌تواند آن را ضمن کتاب به نام خود منتشر نماید والا اگر اشخاص دیگر از همان طریق دفتر داری استفاده نمایند منعی برای آن‌ها وجود ندارد. فورمول‌ها و ترکیبات هم‌ چون مربوط به بهداشت عمومی است قابل انحصار و قابل ثبت نیست تا مورد حمایت واقع گردد. مثلاً فرضیه‌هایی که برای نور خورشید می‌شود یا کشفیاتی که در ستاره‌ها به عمل می‌آید یا سایر مواردی که در امور علمی صرف و روانشناسی و تدریس ابداع می‌شود نمی‌توانند قابل ثبت و انحصار باشند.